W mroku powojennej rzeczywistości Polacy mogli zawołać jak stryj Hamleta: „Światła mi dajcie!”. Dźwigające się z gruzów, ponure miasta zaczęły rozjaśniać się dopiero pod koniec lat 50., gdy na fali odwilżowego entuzjazmu ogłoszono projekt ich „neonizacji”.
Neony wprowadzano na ulice systemowo, zgodnie z odgórnie przyjętym planem. Zdarzało się nawet, że przygotowywano koncepcję świetlnych reklam od razu dla całego ciągu budynków czy kilku przecznic – tak było w przypadku ulicy Marszałkowskiej w Warszawie, „zneonizowanej” w 1960 roku przez Eleonorę Sekrecką i Zygmunta Stępińskiego.
Neony reklamowe z czasów PRL-u: neonowa reklama czy sztuka?
Już w latach 50. inicjatorom powszechnej iluminacji towarzyszyła świadomość, że neony odgrywają istotną rolę w kształtowaniu miejskiego pejzażu. Ich projekt zlecano znakomitym plastykom, którzy chętnie popisywali się umiejętnością syntezy niezbędną przy pracy z medium takim jak rurka z gazem. Świetlne reklamy stanowiły wyraz silnej tendencji w polskim projektowaniu lat 50. i 60. – zabawy z typografią, gdzie krój pisma wymyślany był przez grafika na potrzeby danej pracy. Wciąż imponuje swoboda, z jaką projektanci neonów używali zarówno liter blokowych, jak i pisanych do tworzenia kompozycji, które pasowały skalą i stylem do elewacji budynku.
Był to paradoks, że neony pełniły funkcję bardziej informacyjno-dekoracyjną niż reklamową. Służyły głównie do promocji państwowych przedsiębiorstw, a imponujące rozmachem szyldy zachęcały do odwiedzenia tak skromnych miejsc jak bar mleczny czy sklep z ziołami. Nieraz reklamowały towary deficytowe, których nie dało się nigdzie kupić.
Rok po roku, litera po literze, powoli pokonywały je czas, rdza, niedobory energii, stan wojenny, a ostatecznie dobiły przemiany ustrojowe. Neony musiały się posunąć i ustąpić miejsca nowemu. Po 1989 roku każdy reklamował się jak chciał i umiał, najlepiej przy pomocy samoprzylepnych liter albo krzykliwego nadruku na plandece. Trzeba było co najmniej dwudziestu lat, żeby pojawiły się ustawy krajobrazowe i próby okiełznania wizualnej kakofonii, a wraz z nimi – przestrzeń na ponowne wyeksponowanie nowych-starych neonów.
Muzeum neonów w Warszawie: stare neony znajdują ciepły kąt
W ostatnich latach neony znów stały się obiektem pożądania. Sprzyja temu moda na polskie wzornictwo z lat 50. i 60., nostalgia za PRL, a także rosnące zainteresowanie powojenną historią polskich miast i towarzysząca mu potrzeba identyfikacji z małymi ojczyznami.
Na tej fali zostało powołane do życia Muzeum Neonów, które mieści się w Warszawie w kompleksie Soho Factory. Ta prowadzona przez Ilonę Karwińską i Davida Hilla prywatna instytucja zajmuje się dokumentowaniem, przechowywaniem i eksponowaniem na wystawie odratowanych neonów, ale także ich restaurowaniem i przywracaniem w oryginalnych lokalizacjach.
Ponowne instalowanie neonów w miejscach, w których się pierwotnie znajdowały, pomaga w zachowywaniu ciągłości pamięci o mieście i budowaniu tożsamości kolejnych pokoleń jego mieszkańców. Na łódzkim gruncie te procesy wspomaga swoimi działaniami firma Kapilar, której pracownicy reanimowali niektóre spośród około dwóch tysięcy świetlnych reklam zdobiących niegdyś ulice miasta.
Jednym z pierwszych odrestaurowanych neonów jest wizerunek bohaterki dziecięcej wyobraźni – Gąski Balbinki, który zabłysł ponownie na ulicy Więckowskiego w 2005 roku (od tamtej pory musiał przejść kolejną renowację).
Do neonów, które najbardziej – nomen omen – rozpalały wyobraźnię łodzian, należała „rozbierająca się” para na domu handlowym Central, która zgasła w latach 90., a po remoncie elewacji budynku zniknęła na zawsze. Kapilar przedstawił replikę tej reklamy na Łódź Design Festival w 2014 r.
Na potrzeby filmu „Powidoki” Andrzeja Wajdy zrekonstruowano szyld kina Tatry, który po zakończeniu zdjęć wrócił na swoje miejsce.
Na wystawie „Themersonowie i Awangarda” w Muzeum Sztuki w 2013 roku prezentowano pracę Wojciecha Pusia „Rhythm”, wyprodukowaną w Kapilarze.
Przywrócone neony w miastach Polski:
Oprac. na podst.:
kapilar.pl
neonmuzeum.org
Agnieszka Sural Warszawskie neony, culture.pl
Zdjęcia:
kapilar.pl
